Archeologia Zbrodni pomorskiej 1939

Książka w formacie pdf jest do pobrania tutaj.

Społeczna wartość badań archeologicznych – prace, odkrycia w Dolinie Śmierci i ich szeroki społeczny odbiór były jednym z argumentów za tym, co już dawno powinno zostać ustanowione:

22 września Dniem Pamięci Ofiar Zagłady Osób z Zaburzeniami Psychicznymi na terenach okupowanej Polski podczas II wojny światowej – uchwała Sejmu.

Sejm podjął uchwałę w sprawie ustanowienia Dnia Pamięci Ofiar Zagłady Osób z Zaburzeniami Psychicznymi na terenach okupowanej Polski podczas II wojny światowej. Jak przypomnieli posłowie w dokumencie, zagłada osób chorych psychicznie podczas II wojny światowej w okupowanej Polsce była jedną z pierwszych zbrodni ludobójczych III Rzeszy. „Wśród sprawców tych zbrodni wymienić trzeba Herberta Langego, który kierował mordami na pacjentach szpitali psychiatrycznych na ziemiach polskich”.

– Chorzy psychicznie zarówno na podbitych terytoriach, jak i w samych Niemczech (około 200 tys. osób w ramach tzw. akcji T4) uznani za ,,niezdolnych do współżycia społecznego i wiodących żywot niegodny życia” posłużyli funkcjonariuszom państwa niemieckiego do przetestowania skutecznych metod zabijania ludzi na skalę przemysłową – napisano w uchwale.

Data podjęcia uchwały nie jest przypadkowa. – Ten haniebny proceder na ziemiach polskich rozpoczął się najprawdopodobniej już w trzecim tygodniu wojny. Znamy konkretną i pewną datę planowej eksterminacji pensjonariuszy Krajowego Zakładu Psychiatrycznego w Kocborowie na Pomorzu- 22 września 1939 r. Tam mordowano także dzieci i dorosłych pacjentów przywiezionych z Niemiec – podkreślono w dokumencie. Posłowie zaznaczyli również, że oddając hołd pomordowanym, należy pamiętać o heroicznej postawie polskich psychiatrów, pielęgniarek i personelu medycznego, którzy próbowali uchronić pacjentów od śmierci.

– Sejm Rzeczypospolitej Polskiej pragnie złożyć hołd tym najsłabszym, całkowicie bezbronnym ofiarom ludobójczych zbrodni III Rzeszy i utrwalić pamięć o ich losie. Dlatego ustanawia dzień 22 września Dniem Pamięci Ofiar Zagłady Osób z Zaburzeniami Psychicznymi na terenach okupowanej Polski podczas II wojny światowej. – podsumowano.

The Chief Commission of the Institute of National Remembrance, Gdańsk branch has completed the first stage of the exhumation of Polish victims of mass crimes from the Second World War in the area of ​​the so-called Death Valley in Chojnice, Poland. An unknown and unmarked mass grave of Poles, victims of mass executions of people with psychiatric disabilities murdered by the Germans in the autumn of 1939, has been revealed in the proximity of Chojnice.

Death Valley in Chojnice is the site of mass crimes committed by the Germans during the Second World War. Since 2020, the IPN Chief Commission in Gdańsk, together with a team of experts supervised by dr Dawid Kobiałka, has been carrying out archaeological and investigative works in order to find mass graves of the victims and to clarify the circumstances of the crimes. So far, this has led to the discovery of mass graves of several hundred people and the securing of almost 5,000 pieces of material evidence of the crimes committed. The latest findings are the result of the work carried out as part of an international and interdisciplinary team of experts supervised by dr Dawid Kobiałka, who is implementing “The Archaeology of the Pomeranian Crime of 1939” scientific project financed by the National Science Centre, Poland (UMO-2021/43/D/HS3/00033).

In May 2024, in the area of Death Valley, the Prosecutor and the team of experts undertook comprehensive procedural activities aimed at finding all victims of mass murders committed in this area by functionaries of German formations in the autumn of 1939. This year’s activities were aimed at revealing and examining military trenches dug by the Polish Army in the summer of 1939. It was these field fortifications that, from approximately 20 October to the end of November 1939, were used by the Germans to carry out mass executions on the local population, and to hide the bodies.

According to archival materials several hundred Poles had lost their lives within a month. They were representatives of the local intelligentsia: the clergy, landowners, teachers, state officials (policemen, border guards, postal workers), merchants, but also farmers, etc. In the aftermath of these events, the fields where the executions took place were called Death Valley. At the end of October 1939, a section of the military trenches was also used to hide the bodies of at least 218 people with psychiatric disabilities from the Social Welfare Institution in Chojnice. Field research was supported by desk-based research, analyses of LiDAR data, historical aerial photos, geophysical prospections and metal detector surveys. The excavations covered an area of ​​several square kilometres, in which a total of over 30 test trenches, ranging from several to several dozen meters long, up to two meters deep and several meters wide, were dug. Thanks to the modern archaeological research methodology used, two mass graves were discovered.

The first of them is an almost 100-meter long section of trenches in which – according to the discovered artefacts – the bodies of at least several dozen representatives of the local intelligentsia were hidden. Poles were murdered with handguns – a large collection of shell casings and bullets from German short-calibre 7.65×17 mm Browning and 9 mm Parabellum firearms were found in the mass grave and its vicinity. One Mauser rifle bullet was also found in the death pit.

The second mass grave revealed in 2024 is the place where the bodies of murdered patients from the Social Welfare Institution were hidden. Some of the witnesses testifying after the war about mass crimes committed in Chojnice and its vicinity claimed that in the autumn of 1939, the Germans had begun to transport people with psychiatric disabilities of the Social Welfare Institution to nearby fields, and to carry out mass executions.  An estimated total of 218-249 people were killed, presumably all of them male. After the executions, the bodies were hidden in the trenches and then buried in order to cover up the traces of the crime.

The crimes were researched by historians as well. For example Tadeusz Kut’s work “The Land of Bydgoszcz in the Shadow of the Swastika” includes the information on the course of execution of patients of the Institution in Chojnice, which was a branch of the psychiatric hospital in Kocborowo. According to witnesses’ accounts, on which Tadeusz Kut based his work, the Germans transported 219 patients of the hospital by car to a place called “The Valley”, where they were shot to death. Before their execution, “Dantean scenes” were said to have taken place there, because “the patients were screaming, having fits, huddling in groups, pulling their hair out, and trying to escape.” According to Kut, “several hundred other people from Chojnice and the surrounding area, as well as a group of thirty Polish officers, were also shot to death there. They were killed with shots to the back of the head, and then dragged with ropes around their necks to the trenches, which the German Nazi soldiers did not cover at all. They limited themselves only to erecting a plaque at the execution site with […] an inscription that read: Hier ruhen arbeitsscheue Wesen (Here lie people afraid of work)”. Only one person, a patient named Kleinschmidt, had survived. Just before the execution he was sent to town to buy goods (later he was said to have worked as a butcher’s assistant in Chojnice). The German administrator of the Chojnice psychiatric hospital, SS-man Robert Six, personally supervised the extermination of the patients.

Human remains were scattered within a dozen or so meters. The Germans intentionally chose the part where the trench reached a depth of 1.5 to over 2 metres. This was the level where the remains of the victims were found. In the mass grave, the human skeletal remains of at least 80 people and the skeletons of about 50 people were recovered from the ground. The remains were mostly buried in layers, one on top of the other. Four clusters of bones without an anatomical arrangement were uncovered. The skeletal remains were placed on their backs or on their bellies, and one on the side, with varying degrees of completeness. Traces of injuries were revealed on some of the skulls and some long bones of the limbs; they are cracked, fragmented, with entry/exit holes visible on the skulls. A decision to continue exhumation works will be made in the near future.

As part of their investigation, Prosecutors of the Branch Commission for the Prosecution of Crimes against the Polish Nation in Gdańsk, plan to carry out similar activities also in several other selected places in the vicinity of Gdańsk, where mass graves of the victims of the Pomeranian crime of 1939 may be revealed. 

The Institute of National Remembrance in Gdańsk asks all people whose relatives lost their lives in Chojnice and the Chojnice county at the hands of officers and collaborators of the Third German Reich to contact the IPN Branch in Gdańsk in order to share information about their relatives and possibly donate genetic material for the purposes of identification tests.

Contact: Institute of National Remembrance Branch in Gdańsk, al. Grunwaldzka 216, 80-266 Gdańsk, e-mail: komisja@ipn.gov.pl.

Prosecutor Tomasz Jankowski

Head of the Branch Commission for the Prosecution of Crimes against the Polish Nation in Gdańsk

dr Dawid Kobiałka

Institute of Archaeology

University of Łódź

Gdańsk, 29 May, 2024

Acknowledgements

The project is funded by the National Science Centre, Poland (UMO-2021/43/D/HS3/00033).

Prokuratorski Pion Instytutu Pamięci Narodowej w Gdańsku zakończył pierwszy etap ekshumacji polskich ofiar masowych mordów z czasów II wojny światowej na terenie tzw. Doliny Śmierci w Chojnicach. Ujawniono m.in. nieznaną dotąd i nieoznaczoną zbiorową mogiłę Polaków – ofiar masowych egzekucji osób umysłowo chorych zamordowanych przez Niemców jesienią 1939 r. pod miastem.

Dolina Śmierci w Chojnicach jest miejscem masowych zbrodni dokonanych przez Niemców w okresie II wojny światowej. Od 2020 r. Pion Śledczy IPN w Gdańsku wraz z zespołem biegłych pod kierunkiem dr Dawida Kobiałki prowadzi systematyczne prace archeologiczne oraz śledztwo na ich okoliczność. Dotychczasowe badania doprowadziły do ujawnienia grobów masowych kilkuset osób oraz zabezpieczenia niespełna 5 tysięcy dowodów rzeczowych. Ostatnie sukcesy są rezultatem pracy międzynarodowego oraz interdyscyplinarnego zespołu biegłych pod kierunkiem dr Dawida Kobiałki, którzy realizują projekt naukowy finansowany przez Narodowe Centrum Nauki pt. „Archeologia Zbrodni pomorskiej 1939” (UMO-2021/43/D/HS3/00033). 

W maju 2024 r. na terenie Doliny Śmierci w Chojnicach prokurator wraz z zespołem biegłych podjął kompleksowe czynności procesowe zmierzające do odnalezienia wszystkich ofiar masowych zabójstw dokonanych jesienią 1939 r. na tym terenie przez funkcjonariuszy formacji niemieckich. Tegoroczne działania miały na celu ujawnienie i zbadanie polskich rowów strzeleckich wykopanych przez Wojsko Polskie latem 1939 r. To właśnie te umocnienia polowe od ok. 20 października do końca listopada 1939 r. były wykorzystywane przez Niemców do przeprowadzania masowych egzekucji na mieszkańcach miasta i regionu oraz następnego ukrycia zwłok w wykopanych już rowach. Z materiałów archiwalnych wynika, że na przestrzeni ponad miesiąca życie straciło kilkaset osób. Byli to przedstawiciele lokalnej inteligencji: duchowni, ziemianie, nauczyciele, urzędnicy państwowi (policjanci, strażnicy graniczni, pocztowcy), kupcy, ale także rolnicy itp. Od tych wydarzeń okoliczna ludność nazwała pola, na których przeprowadzano egzekucje Doliną Śmierci. Pod koniec października 1939 r. fragment rowów strzeleckich został także wykorzystany do ukrycia ciał co najmniej 218 osób umysłowo chorych z chojnickich Krajowych Zakładów Opieki Społecznej. Badania terenowe poparte zostały kwerendami archiwalnymi, analizami pochodnych produktów lotniczego skanowania laserowego, opracowaniem historycznych zdjęć lotniczych, prospekcją geofizyczną oraz badaniami powierzchniowymi za pomocą wykrywaczy metali. Ich podsumowaniem były ekshumacje w wytypowanych przez prokuratora i biegłych miejscach.

Prace ekshumacyjne objęły obszar kilku kilometrów kwadratowych, na których wykonano łącznie ponad 30 wykopów sondażowych o długości od kilku do kilkudziesięciu metrów, głębokości do dwóch metrów i szerokości kilku metrów. Dzięki zastosowanej nowoczesnej metodyce badań archeologicznych udało się odkryć dwa groby masowe.

Pierwszy z nich to niespełna 100 m odcinek okopów, w którym – jak wynika z odnalezionych artefaktów – ukryto zwłoki co najmniej kilkudziesięciu przedstawicieli lokalnej inteligencji. Polacy byli mordowali z broni krótkiej – w wypełnisku grobu masowego i jego pobliżu zabezpieczono liczny zbiór łusek i pocisków od niemieckiej broni palnej krótkiego kalibru 7,65×17 mm Browning oraz 9 mm Parabellum. Tylko w jednym przypadku w jamie odnaleziono pocisk karabinowy systemu Mauser.

Drugi ujawniony w 2024 r. grób masowy to miejsce ukrycia zwłok zamordowanych osób umysłowo chorych z przedwojennych Krajowych Zakładów Opieki Społecznej. Z niektórych relacji świadków zeznających po wojnie na okoliczność masowych zbrodni dokonanych w Chojnicach i regionie wynikało, że jesienią 1939 r. Niemcy zaczęli wywozić na okoliczne pola oraz przeprowadzać zbiorowe egzekucje pensjonariuszy Krajowych Zakładów Opieki Społecznej. Były to osoby umysłowo chore. Łącznie miało zginąć 218 osób, istnieją relacje nawet o 249 osobach, wszyscy mieli być mężczyznami. Po przeprowadzonych egzekucjach zwłoki zostały ukryte w rowach, a następnie zasypane w celu zatuszowania śladów zbrodni. 

W pracy Tadeusza Kuta „Ziemia Bydgoska w cieniu swastyki” znalazła się m.in. informacja dotycząca przebiegu egzekucji pacjentów Szpitala dla Umysłowo Chorych  w Chojnicach, stanowiącego filię zakładu psychiatrycznego w Kocborowie, który mieścił się na terenie miejscowego Krajowego Zakładu Opieki Społecznej – Domu Pracy Przymusowej. Według relacji świadków, na których opierał się w swojej pracy Tadeusza Kuta, 219 pacjentów tego szpitala Niemcy przewieźli samochodami do miejsca nazywanego „Doliną”, gdzie zostali oni rozstrzelani. Przed ich egzekucją miały się tam rozegrać „dantejskie sceny”, ponieważ „chorzy krzyczeli, dostawali ataków, zbijali się w gromady, wyrywali sobie włosy, próbowali uciekać”. Według Kuty w tym miejscu rozstrzelano również: „kilkaset innych osób z Chojnic i okolicy, a także trzydziestoosobową grupę polskich oficerów. Zabijano ich strzałami w tył głowy, a następnie wleczono przy pomocy powrozów okręconych wokół szyi do uprzednio wykopanych dołów, których hitlerowscy żołdacy w ogóle nie zasypali. Ograniczyli się tylko do postawienia w miejscu kaźni tablicy z […] napisem, który brzmiał: Hier ruhen arbeitsscheue Wesen (Tu spoczywają istoty bojące się pracy)”. Ocalała tylko jedna osoba, pacjent o nazwisku Kleinschmidt, którego tuż przed egzekucją wysłano do miasta po towar dla zakładu (później miał on rzekomo pracować jako pomocnik rzeźnika w Chojnicach). Nad przebiegiem eksterminacji pacjentów osobiście czuwał niemiecki administrator chojnickiego oddziału dla psychicznie chorych SS-man Robert Six.

Szczątki ludzkie odnaleziono na przestrzeni kilkunastu metrów. Intencjonalnie został przez Niemców wybrany ten fragment, gdzie okop sięgał głębokości od 1,5 po ponad 2 m bo na takim poziomie znajdowały się odnalezione szczątki ofiar. W grobie masowym podjęto z ziemi ludzkie szczątki kostne co najmniej osiemdziesiąt osób, szkielety około 50 osób. Szczątki spoczywały głównie warstwowo, jedne pod drugimi. Odsłonięto cztery skupiska kości pozbawionych anatomicznego układu, pozostałe szkielety w pozycji na brzuchu, na plecach, jeden na boku, w różnym stopniu kompletności. Ujawniono ślady obrażeń widoczne na części czaszek oraz niektórych kościach długich kończyn; są one spękane, rozkawałkowane, na czaszkach widoczne otwory wlotowe/wylotowe. W najbliższym czasie podjęta zostanie decyzja o kontynuowaniu ekshumacji grobu i podjęciu pozostałych ofiar.

Prokuratorzy Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Gdańsku w ramach prowadzonych śledztwa planują przeprowadzenie analogicznych czynności także w kilku innych wytypowanych już miejscach Pomorza Gdańskiego, gdzie mogą się znajdować zbiorowe mogiły ofiar zbrodni pomorskiej 1939 r. 

Instytut Pamięci Narodowej w Gdańsku zwraca się z prośbą do wszystkich osób, których krewni stracili życie z rąk funkcjonariuszy i współpracowników III Rzeszy na terenie Chojnic oraz powiatu chojnickiego, o zgłaszanie się do IPN Oddział w Gdańsku w celu zdania relacji o historii swoich krewnych oraz ewentualnego udostępnienia materiału genetycznego do badań identyfikacyjnych.

Kontakt: Instytut Pamięci Narodowej Oddział w Gdańsku, al. Grunwaldzka 216, 80-266 Gdańsk, mail: komisja@ipn.gov.pl.

prok. Tomasz Jankowski

Naczelnik Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni

przeciwko Narodowi Polskiemu w Gdańsku

dr Dawid Kobiałka

Instytut Archeologii

Uniwersytet Łódzki

Gdańsk, dnia 29 maja 2024 r.

Podziękowania

Projekt finansowany przez Narodowe Centrum Nauki na podstawie umowy nr UMO-2021/43/D/HS3/00033.