Archeologia Zbrodni pomorskiej 1939

11 listopada 2022 roku w chojnickiej baszcie Kurza Stopa miał miejsce wernisaż wystawy powstałej w ramach naszego projektu. Poniżej załączam materiał ilustracyjnego z niego.

Rola i historyczne znaczenie Pomorza Gdańskiego, przedwojennego województwa pomorskiego, czy też – jak to było określane przez Niemców – korytarza pomorskiego (niem. Polinischer Korridor) jest trudna do przecenienia. To właśnie roszczenia dotyczące tych ziem były pretekstem do rozpoczęcia konfliktu, który przybrał wymiary wojny światowej. Także okres pomiędzy, mówiąc generalnie, wrześniem 1939 a styczniem 1940 roku miał szczególnie tragiczny wymiar i konsekwencje. Niemcy w tym czasie wymordowali na terenie przedwojennego województwa pomorskiego, jak jedynie można ogólnie szacować w chwili obecnej, ok. 20-30 tysięcy obywateli Polski. Byli to przedstawiciele szeroko rozumianej i pojmowanej inteligencji (m.in. nauczyciele, duchowni, politycy, działacze społeczni, członkowie różnych organizacji patriotycznych, weterani powstania wielkopolskiego), osoby umysłowo chore oraz członkowie pomorskiej społeczności żydowskiej. Akcja eksterminacyjna była realizowana według określonych ram, które przyjęły kryptonim Intelligenzaktion, T-4, ale także wyrównywania sąsiedzkich zatargów. Dzisiaj ogół tych mordów określany jest mianem „Zbrodni pomorskiej 1939” jako pojęcia, które ma oddawać specyfikę, charakter oraz wyjątkowy wymiar pierwszych miesięcy II wojny światowej na Pomorzu Gdańskim.

Dzisiaj, ponad osiem dekad od wspominanych wydarzeń znanych jest ok. 400 miejscowości, w których doszło do pojedynczych, zbiorowych oraz w wielu przypadkach masowych zbrodni. Jedną z lokalizacji były północne obrzeża Chojnic – tzw. Pola Igielskie, na których Wojsko Polskie wniosło latem 1939 roku różnego rodzaju umocnienia polowe na wypadek spodziewanego konfliktu z Niemcami. Okopy te zostały m.in. wykorzystane kilka miesięcy później jako doskonałe miejsca do ukrycia ciał przedstawicieli lokalnej inteligencji, pensjonariuszy miejscowych Krajowych Zakładów Opieki Społecznej oraz chojnickich Żydów. Z tych powodów lokalna ludność zaczęła nazywać te rewiry mianem Doliny Śmierci. Północne obrzeża Chojnic stały się jeszcze raz miejscem kaźni – w drugiej połowie stycznia 1945 roku pod miastem zamordowano kilkuset Polaków, a ich ciała spalono w celu zatuszowania śladów zbrodni.

Dzięki m.in. naukowcom pochodzącym z Chojnic, wsparciu lokalnych władz oraz mieszkańców miasta i powiatu, dofinansowaniu ze środków publicznych oraz zaangażowaniu Pionu Śledczego Instytutu Pamięci Narodowej od 2020 roku nieprzerwanie realizowane są badania naukowe dotyczące niemieckich zbrodni wojennych pod miastem. Ich kontynuacją jest interdyscyplinarny oraz międzynarodowy projekt naukowy pt. „Archeologia Zbrodni pomorskiej 1939”. Jednym z miejsc badanych w jego ramach jest chojnicka Dolina Śmierci oraz wielowymiarowe dziedzictwo związane z masowymi egzekucjami, do których doszło tam pomiędzy 1939 a 1945 rokiem.

Wystawa pt. „Archeologia Zbrodni pomorskiej 1939 – chojnicka Dolina Śmierci” ma na celu przybliżenie realizowanych badań, dotychczasowych odkryć oraz ustaleń. Składać się ona będzie z kilku aspektów. Jej głównym elementem będzie 20 tablic tematycznych dokumentujących oraz opisujących różne składowe prac projektowych oraz śledczych. Ich uzupełnieniem będzie możliwość zapoznania się z wieloma nieznanymi pamiątkami (np. zdjęcia, dokumenty, artefakty), które potomkowie ofiar przechowywali pieczołowicie przez ostatnie dekady, tak aby pamięć o bliskich nie uległa zatarciu. W końcu, za interesujący należy uznać fakt, wystawa będzie prezentować niektóre przedmioty odnalezione ostatnio w Dolinie Śmierci. Składają się na nie materialne dowody zbrodni (np. łuski i pociski od nabojów niosących śmierć) czy też przedmioty należące do pomordowanych.

Wystawa będzie miała swoje oficjalne otwarcie 11 listopada o godz. 13 15 w baszcie Kurza Stopa, która stanowi część kompleksu Muzeum Historyczno-Etnograficznego im. Juliana Rydzkowskiego w Chojnicach. Data nie jest w żadnej mierze przypadkowa – jak wynika z materiałów archiwalnych, także 11 listopada 1939 roku kolejna grupa Polaków została doprowadzona na Pola Igielskie, następnie zamordowana, a ślady zbrodni zatuszowane.

Połączenie metod i narzędzi badań historycznych, archeologicznych, etnograficznych oraz śledczych Pionu Śledczego IPN w Gdańsku pozwoliło na zebranie niepowtarzalnego zbioru źródeł archiwalnych, oralnych, pamiątek rodzinnych oraz materialnych śladów masowych mordów, które przybliżają w pewnym zakresie dziedzictwo zbrodni z 1939 roku dokonanych pod Chojnicami. To studium przypadku obrazuje w szerszym aspekcie dziedzictwo samej Zbrodni pomorskiej 1939, gdzie takich miejsc jak chojnicka Dolina Śmierci jest znacznie więcej na Pomorzu Gdańskim.

Podziękowania

W tym miejscu należą się serdecznie podziękowania wszystkim mieszkańcom miasta i powiatu chojnickiego, którzy pomagają w prowadzonych działaniach naukowych. Urząd Miasta Chojnice jest partnerem realizowanych prac i wspomaga je na wielu poziomach.

Projekt finansowany przez Narodowe Centrum Nauki na podstawie umowy nr UMO-2021/43/D/HS3/00033.

Pojęcie „Zbrodni Pomorskiej 1939 roku” obejmuje akty eksterminacji bezpośredniej dokonane na ludności polskiej od września do grudnia 1939 r. (w niektórych miejscach do początku 1940 r.) przez oddziały Volksdeutscher Selbstschutz, przy aktywnym wsparciu Wehrmachtu i SS (Ceran i in. 2021).

W trakcie prowadzonych prac terenowych staramy się zawsze znaleźć czas, żeby naszymi działaniami zainteresować lokalną społeczność – w tym przypadku byli to uczniowie jednej ze szkół podstawowych w Starogardzie Gdańskim.

W dniach 21.09.-24.09.2022 r. prowadziliśmy pierwszą turę badań powierzchniowych przy pomocy detektorów metali w Lesie Szpęgawskim. Udało się odnaleźć artefakty, które można łączyć z drugowojennymi masowymi zbrodniami z początkowych miesięcy II wojny światowej, jak i ślady tuszowania popełnionych zbrodni.

W dniach 17.09.-20.09.2022 r. prowadziliśmy pierwszą turę badań powierzchniowych przy pomocy detektorów metali na północnych obrzeżach Chojnic. Udało się odnaleźć kolejne artefakty, które można łączyć z drugowojennymi masowymi zbrodniami pod miastem.

Dawid Kobiałka, Maria Eichler

Niemieckie zbrodnie z okresu II wojny światowej na terenie Chojnic i powiatu były przedmiotem zainteresowania różnych organizacji i instytucji. Otwierano także osobne śledztwa na okoliczność zbrodniczej działalności oraz osób odpowiedzialnych za nie. Temu też miały służyć prowadzone na dużą skalę prace ekshumacyjne, które w wielu przypadkach pozwoliły na ustalenie i identyfikację ofiar.

Z materiałów archiwalnych wynika, że masowe zbrodnie na terenie Chojnic i powiatu rozpoczęły się z początkiem października 1939 roku – dopiero wtedy osoby uciekające przed oddziałami Wehrmachtu zaczęły wracać do swoich miejsc zamieszkania. Tak też
było w przypadku wielu chojniczan. Osoby podejrzane o przedwojenne antyniemieckie postawy były wyłapywane, aresztowane i w większości przypadków doprowadzane na miejsca straceń.

Archeologia Zbrodni pomorskiej 1939 – przykład Doliny Śmierci w Chojnicach

Dawid Kobiałka, Tomasz Jankowski, Tomasz Ceran, Izabela Mazanowska, Alfredo González-Ruibal, Mikołaj Kostyrko, Aleksandra Krupa-Ławrynowicz, Mikołaj Smykowski, Alexandra Staniewska, Michał Czarnik, Zuzanna Kowalczyk, Przemysław Zientkowski, Daniel Nita, Joanna Rennwanz, Daniel Frymark, Mateusz Kubicki, Márcia Lika Hattori, Laura Muñoz Encinar

Abstrakt

Pierwsze miesiące II wojny światowej na Pomorzu Gdańskim wiązały się z masową eksterminacją wybranych kategorii obywateli II Rzeczypospolitej. Niemcy w różnych miejscach mordowali przedstawicieli szeroko rozumianej inteligencji, osoby umysłowo chore oraz społeczność żydowską. Działania te odbywały się w ramach zaplanowanych akcji (Intelligenzaktion, T-4). Życie miało wtedy stracić – jak tylko można ogólnie szacować – 30-35 tysięcy osób. Podkreślając specyfikę, zakres oraz skalę mordów coraz liczniejsze grono polskich naukowców postuluje posługiwanie się terminem „Zbrodnia pomorska 1939” jako pojęcia obejmującego ogół tych działań eksterminacyjnych.

Zamierzeniem naszego wystąpienia jest omówienie kontekstu, celów, metod, potencjału poznawczego oraz społecznego, który przyświeca międzynarodowemu oraz interdyscyplinarnemu projektowi badawczemu pt. „Archeologia Zbrodni pomorskiej 1939”. Ideą tego przedsięwzięcia naukowego jest głębokie przekonanie, że masowe zbrodnie wiążą się z pozostawieniem ogromnej ilości śladów, dowodów popełnionych czynów. Zaś współczesna archeologia ma odpowiednie doświadczenie, narzędzia, metody, aby je odkrywać oraz poddawać naukowej analizie – jak wykazały to chociażby ostatnie badania w chojnickiej Dolinie Śmierci. Zastosowanie podejścia interdyscyplinarnego (m.in. historia, etnografia, medycyna sądowa, genetyka) stanowią te aspekty projektu, które mogą pozwolić na holistyczne badania przeszłości danych miejsc eksterminacji jak i ich współczesnej roli oraz znaczenia dla lokalnych społeczności.